Search results for "ishata"

patirópage adj.inan., pron.impers. uno/a por uno/a, cada uno/a, algunos/as; unos/as cuantos/as. Inkaara nokamosovetutaro nogajune nogagagetakerira, pairatake shigirikagetake, patiropage niagetaatsi. Endenantes fui a ver mis plantas de café que transplanté, y estaban marchitas y secas; solamente quedaron unas cuantas matas. Ogari igiti kemari patiropage onti otimake mavati ishata. Cada una de las patas del tapir tiene tres pezuñas. V. pátiro; -page 1.3.2; paniropage.

itishatarenkaka V. tishatarenkagantsi.

itishatarenkakeri V. tishatarenkagantsi.

ishata V. shátatsi.

ishatarenkaka V. shatarenkagantsi.

tishinkagantsi vr. {yontishinkaka} tropezarse el dedo del pie con algo, lastimarse el dedo del pie. Yogari apa iavetakara inkamosotemera itsagaro, yontishinkaka mapuku, magatiro iokakero ishata. Cuando mi papá estaba yendo a ver su anzuelo, se tropezó con una piedra y se le salió (lit. botó) toda la uña.

tishatarenkagantsi 1vt. {itishatarenkakeri} sacar o hacer salir la uña (a alguien). • El sujeto puede ser una persona que extirpa la uña a otra persona, p.ej. un médico que lo hace para curarle, o puede ser un objeto, p.ej. una piedra contra la cual el dedo del pie se tropieza y por consiguiente se sale la uña. Iavetanakara inkaatemera notomi, yontishinkaka imperitaku otishatarenkakeri ishataku. Mi hijo estaba yendo a bañarse y se tropezó con la peña saliendósele (lit. le sacó) la uña. 2vr. {itishatarenkaka} hacer salirse la uña (de uno mismo). Yogari icha imagempivetakara chapi, yontivatakaro mapu itishatarenkaka ¡tyarika, okatsivageti kara! Ayer cuando mi hermano estaba jugando, se tropezó con una piedra saliendósele la uña, ¡qué dolor tan terrible! V. ti- Apén. 1; shátatsi; -renk 4.8.3.11.

shatarenkagantsi vr. {ishatarenkaka} sacarse la uña por casualidad o descuido. Yogari ige ipatimavetanaka osheto, yontishinkaka mapuku ishatarenkaka ovoatanake iriraa, ovashi tera irogiateri, onti ipokai kogapage. Mi hermano estaba persiguiendo a un maquisapa cuando el dedo de su pie se chocó contra una piedra, sacándose la uña y comenzando a sangrar, así que no lo siguió más sino que regresó sin nada. V. shátatsi; -renk 4.8.3.11.

savishatatagantsi vt. {osavishatatakeri} meterse o entrar debajo de la uña de alguien o algo. Yogari notomi osavishatatakeri sagitakii ¡tyarika, ikaemavavagetaketyo kara! Una flechita se metió debajo de la uña de mi hijo y, ¡qué barbaridad, cómo lloraba a gritos sin parar! V. savi, shátatsi.

pagiríshata inan. esp. de bejuco que tiene ganchos parecidos a las uñas de los escarabajos págiri. ◊ Se saca la resina para curar heridas y los ombligos de bebés; también se cocinan pedazos de la corteza hasta que el agua se ponga espesa y se usa para curar heridas más graves. V. págiri, shátatsi.

poshokitagantsi vi. {iposhokitake} ser achaparrado/a o regordete. Iraranake kentsori iriatapanute enoku, antakona imparigae. Teranika ogatsantsashatate ishata, onti iposhokitake, irorotari tyara inkantakempa iragatakera. Cuando la perdiz vuela, va arriba pero baja otra vez más allá. Como sus uñas no son muy largas, y (sus dedos son) un poco regordetes, no tiene cómo posarse en las ramas. • dim. de posotagantsi. V. posotagantsi, okitsoki.

shátatsi inan.pos. {ishata} uña; pezuña, garra.

osavishatatakeri V. savishatatagantsi.

ketsiririitagagantsi vr. {iketsiririitagaka} tener la cara llena de rasguños o rayas rojas. Yogari ananeki ikyaenkarira mechotankitsi garira pogarairo ishata, onti inkavichogakempa ivoroku inketsiririitaganakempa. Si no se cortan las uñas de un bebé recién nacido, va a arañarse la cara y tendrá la cara llena de rasguños. V. oi.

kavichogagantsi 1vt. {ikavichogakeri} dar un pellizco, pellizcar con las uñas; agarrar con las uñas. Antari yagatira sankati inchatoku, onti ikavichogantaro ishata ipote ikusotakera. Cuando la pucacunga se posa en (la rama de) un árbol, se agarra bien con las uñas y así se mantiene firme (en la rama). 2vr. {ikavichogaka} avr. tener fuertes dolores de barriga. Imantsigavagetanake notineri onti ikavichogaka ¡tyarika!, okatsitanakerira imotiaku ikamanavagetake. Mi sobrino estaba muy enfermo con fuertes dolores de barriga, ¡qué barbaridad¡, le dolía mucho y se quejaba mucho. bvr. eufemismo para cólicos menstruales. Yogari Kushokishi yaganakeri osheto yamakerira pankotsiku, impo onkoigakeri ogaigavetakari okavichogavageiganaka. (Cuentan que) Kushokishi cogió al maquisapa, y lo trajo a la casa; luego ellas lo cocinaron y lo comieron, pero les dio cólicos menstruales muy fuertes (con hemorragias).