Search results for "maño"

shintsipakotagantsi vi. {ishintsipakotake} tener el don de trabajar rápidamente (lit. tener manos rápidas o fuertes). Yogari apa ishintsipakovageti itsamaitira. Itsititumatanakerora okuta, okuta itsotenkiro. Mi papá tiene el don de cultivar muy rápidamente. Una vez que comienza, (avanza) sin parar y en pocos días ya lo termina todo. V. shintsitagantsi, ákotsi.

shintsipakori adj.sust. una persona que trabaja muy rápidamente (lit. de manos rápidas o fuertes). ◊ Muchos aplican este término a los osos, mientras otros lo aplican exclusivamente a los coatíes. Antari terika impaitenkani maeni, onti ikantagani “shintsipakori”. Pine itairora kamona, patiro yogiro ikantiro kitore. Cuando no (se quiere) mencionar el nombre del oso, se le dice “el que tiene manos rápidas y fuertes”. Por ejemplo, cuando da un puñetazo a una palmera pona (para comer el cogollo), de un solo (golpe) destroza la guía kitore. V. shintsipakotagantsi.

shintsienkatagantsi vi. {ishintsienkatake} avi. hablar muy rápidamente. Yogari ige noyashiki ishintsienkavagetityo iniira, iniimatanakera vero, vero, tera nonkemavakeri. Mi hermano menor habla muy rápidamente, y cuando habla así vero, vero, no le entiendo. bvi. alzar la voz. Yogari iniira yaniri, imaraenkarika kara, ishintsienkavagetiratyo yavisaigakeri itovaire. Cuando el cotomono aúlla, tiene mucho volumen y alza la voz más que cualquier otro mono. V. shintsitagantsi, énkatsi.

shintutagantsi vtr. {yashintutakari} adueñarse de algo que pertenece a otro. Yashintutakenaro ige nosavurite, maikari maika tyatimpa nontsamaitantakempara. Mi hermano se ha adueñado de mi machete, y ahora (no sé) con qué voy a cultivar mi chacra. V. shintagantsi; -ut 4.8.3.1.

shintoríniro m. sacha-sajino (esp. de demonio). ◊ Tradicionalmente se pensaba que este demonio podía aparecerse como un ser humano o un sajino gigante. Se decía que eran muchos y que vivían dentro de la tierra; por eso los relámpagos de los chamanes y de sus espíritus auxiliares no les podían hacer nada. Se les consideraba que eran los peores de todos los demonios y se afirmaba que eran muy peligrosos, poderosos y casi indomables. Se decía que no respetaban ni a hombres ni a mujeres, sino que tenían relaciones sexuales anormales con todos (itinkaraantake). También se decía que eran los dueños del tiempo nublado y que salían a caminar en los días nublados; cuando venían, la tierra se rajaba y salían por miles gritando oee oee oee. V. shíntori, kentáshiri; -niro Apén. 1; inetsáane.

shintitagantsi vt. {ishintitakero} echar o ungir con la sustancia flemosa del árbol latarata. Ogari Pareni okisakoiganakarira otomiegi, oshintituitakero pampatui, okarentsatuitanake magatiro, onkaraakerira iariri. (Cuentan que) Pareni se enojó por (lo que les sucedió) a sus hijos y untó todo el patio con la sustancia flemosa del árbol latarata poniéndolo muy resbaloso para que se cayera su hermano. V. shinti.

shintavagetagantsi vtr. {yashintavagetaka} ser rico/a, tener o poseer mucho; ser dueño/a de mucho. Mamerisanotyo isavurite, maanisanotyo yashintavagetaka navashakicho. (Cuentan que él) no tenía nada de machete, apenas tenía una pequeña navajita. Yogari ige yashintavagetaka iaraki tovaiti, tera inkañotena naro maani nashintavagetaka. Mi hermano tiene muchas cosas, y no es como yo que solamente tengo un poco. V. shintagantsi; -vage 4.8.2.3.

shintakotagantsi vtr. {yashintakotakaro} tener, poseer (p.ej. comida, ropa); ser dueño de o adueñarse de algo incluido en otra cosa o con ella (p.ej. las plantas que están en una chacra). Maika mameri ishinkine icha, teranika intsamaitaenika pashini okyarira. Antari karanki oketyorira shiriagarini itsamaitakera, ario yashintakotaka ishinkine ontiratyo. Ahora mi hermano no tiene nada de maíz, porque (este año) no hizo otro roce. Por otra parte, el año pasado cuando hizo su chacra, sí, tenía bastante maíz. Karanki inti shintakovetaro ige sarigeminekishi. Maikari maika narokya shintakotaaro, ipakotaanarotari. Antes mi hermano era el dueño del cacaotal. Ahora yo soy el dueño porque él me lo dio junto con (el terreno). V. shintagantsi; -ako 4.8.1.1.

shinonkarintsi inan. {irashinonkare} una epidemia o enfermedad fatal; muerte que resulta de una enfermedad fatal. Neavakerora shinonkarintsi pokaenkatapaake, maikaniroro pogereaigempa. Cuídense que está llegando una epidemia que trae muerte, y ahora, sí, que todos vamos a morir. ◊ Tradicionalmente se contaba que cuando los espíritus saankariite hablaban del fin del mundo decían: “Maikari maika impogereanakempa mavaintini aganakerira shinonkarintsi. Ahora sí, los seres humanos (lit. los que son tres) van a ser exterminados, y serán llevados por una enfermedad fatal. V. shinonkaagantsi, maváintini.

shintaarantagantsi vtr. {yashintaarantaka} poseer, tener o ser dueño de muchas cosas. Iavagetai ivankoku ikantapairo itsinanete: “Noneaatiri piariri aiño, tatarika ineake oga sa ¡tyarika, irashintaarantavagetempatyo iaraki kara!” (Cuentan que él) regresó a casa y, al llegar, le dijo a su mujer: “Fui a ver a tu hermano, y está bien, pero (no sé) qué habrá visto, ¡pues qué de montones de cosas de toda clase tiene!” V. shintagantsi; -a4Apén. 1; arákintsi.

ityomiákona adj.an. un poquito más chico. Paniro yagake apa shima imaranerikatyo kara. Yogari yagakerira icha ityomiakona inake. Mi papá cogió un tremendo boquichico. El que cogió mi hermano es un poquito más chico. V. ityomiani; -kona Apén. 1.

ivamokote matsóntsori m. esp. de tigrillo que come gallinas (lit. su calabaza del jaguar). ◊ Tradicionalmente se contaba que este tigrillo era el hermano menor de padre y madre del jaguar a quien, algunos años después de la muerte de su papá, él comenzó a tratar de ‘mi calabacita’ (novamokote) y tenerlo como su sirviente. También se deciá que soñar con una calabaza pamoko era una advertencia de que iba a ser cogido por un jaguar. Pinkisanitakerora pamoko, iragakempi matsontsori. Si sueñas con una calabaza pamoko, (es una advertencia de que) te va a coger un jaguar. V. pamoko, matsóntsori.

íviri inan. {irívire} trampa hecha de soga para coger pájaros, aves y animales pequeños. Nokamosovetutaro novire mameri, tera impaage, onti yontsarinkakero novetsaagetanairo, impatyo maika ariorakari impaagake. He ido a ver mis trampas, no había caído nada ni un animal, sólo las habían hecho caerse, pero ahora las arreglé de nuevo, a ver si más tarde pueda caer (algún animal). ◊ Tradicionalmente se colocaban las trampas en el monte, en los árboles donde abundaban los frutos y las semillas que eran el alimento de las aves, y en los caminos donde andaban los animales. A todas se les trataba con mucho respeto. Mientras se colocaba una trampa, se guardaba silencio; no se conversaba, no se eructaba y no se despedían pedos para no profanarla. También se decía que cuando el cazador regresaba a la casa, no debía hablar con nadie, ni reírse, ni mirar la llama de la candela; si hablaba o se reía, la trampa, que era para él una persona, iba a hacer lo mismo y las aves iban a escuchar y retroceder para evitarla; si miraba a la candela, la trampa iba a arder y de la misma manera iban a asustarse las aves y evitarla. Se decía que la soga de una trampa hablaba a las aves diciéndoles: Taina nonkogakempira pine. Ven, voy a buscarte tus piojos. En cuanto el ave se agachaba para que le buscara sus piojos, la soga lo cogía en su cuello. Si el ave se daba cuenta, se acercaba a la trampa por un lado y comenzaba a jugar con ella como un enamorado jugando con su amada; jalaba la soga con su pico hasta bajarla al suelo y luego pasaba al otro lado sin que le pasara nada.. Antari ontirika imagempitakero ikenagutanakero tera ageri, okantagani yontsarinkakero. Si el ave (se da cuenta y) juega con (la soga), y pasa por un lado, ella no lo coge y se dice que él la ha hecho caerse. Yaventaro ani ísati. Mi cuñado está aprovechándose de su ventosidad (para profanar la trampa). Antari ikisakotarira ivatsatsite ananeki, gara ipaagumatai poshiniri irivireku iriri, onti paagaatsine masero ontirika sagoro, matakatari yomanonkakero. Si un niño se molesta por la (cantidad de) carne que se le sirve, ya no volverá a caer ningún animal de caza en la trampa de su padre, sino que solamente van a caer sapos o lagartijas, porque (su hijo) ya la ha profanado. • También se refieren a estas trampas con el término gashirontsi o gashirintsi lo que se pone con propósito. Entre los varios tipos están: samogarintsi, gavokirintsi, konoshintsari y konotsari; todos emplean lazos de soga con nudos corredizos. V. iviritsa, tsitsáarintsi, konoshintsari, konótsari, samogarintsi, tameshirintsi, nonkoreagantsi.

iyáshiki s.pos. el último hermano o hermana (de él); el último huevo en reventarse; el último animal que nace de una camada. • Las otras formas posesivas son: noyashiki mi...; piyashiki tu...; oyashiki su...(de ella); ayashiki BU, yashikiegine AU nuestro/a (incl.).... V. yashikitagantsi, itsitiki.

joo interj. respuesta que se usa para contestar la llamada de otra persona. Yagavagetanairo samani ikemapaakeri etini kaemake: “Notakiaa”. Onianake itaki: “Joo”. (Cuentan que su hermano) se fue lejos y oyó a un armadillo llamando: “Caparazón míoo”. “Joo”, contestó el caparazón.

kaagantagantsi 1vt. {ikaagantakeri} meter o poner líquido en algo por medio de una abertura pequeña (p.ej. la nariz o la boca de alguien). Yogari koki ikaagantakeri irotsitite samanipini chapi iraganakeniri samani. Ayer mi tío puso esencia (lit. líquido) de samanipini en la boca de su perro para que cogiera majás. Inti ikaagantagani seri gaigarorira igipatsite inkamarankaeroniri. A las personas que comen tierra se les mete zumo de tabaco por la nariz para que la vomiten otra vez. 2vr. {ikaagantaka} meterse líquido por la nariz o la boca. Oshapigotitakempira merentsi, pagake santari pamurokakero, impo pinkaagantakemparo oshapireanaempara. Cuando estás fuertemente acatarrado con gripe, toma unas hojas de sacha-ajos, frótalas entre las manos y mete (el zumo) por las fosas nasales y se destaparán. V. kaagantsi2; -gant Apén. 1.

kaagantsi₂ vt. {ikaakero} poner líquido en un recipiente con abertura de tamaño reducido. • Se realiza esta acción agarrando el recipiente, p.ej. una calabaza piaríntsina, debajo del agua o debajo de donde sale de manera que el agua entre por la abertura; también se refiere a recoger resina de un corte en un árbol usando un bambú. El complemento del verbo es el líquido, no el recipiente. Oatake incho amanakero omarapagerikatyo piarintsina okaakera nia impo opokai. Mi hermana llevó (dos) poros grandes, los llenó con agua y regresó (a casa). Chapi ikaake apa tsineri kapiropiku yamakeri pankotsiku yakishitakotakeri intiritakera ichakopite. Ayer mi papá recogió resina en una paca, la trajo a la casa y la asó para usarla en pintar sus flechas. V. óani.

kaaramokoikitagantsi vi. {ikaaramokoikitake} ser calvo/a o pelado/a. Ogari ananekiegi tsinane tera kameti ontushaitaigerora pamoko tekyarira ogaraempa, onti inkaaramokoikitake otomi impogini. (Tradicionalmente se pensaba que) las niñas no debían dar un capirotazo a las calabazas pamoko (o tocarlas con la mano) antes de ser cortadas (para convertirlas en pocillos), sino luego tendrían hijos calvos. V. kaaratsenkoatagantsi, mokoikintsi.

kaarankónari m. tapir, sachavaca. ◊ Término arcaico que tradicionalmente se pensaba era empleado por los jaguares y serpientes para referirse en forma oculta a los seres humanos que para ellos, (los jaguares y serpientes), eran sachavacas. Algunos cazadores, para imitar a los jaguares, emplean este término en vez de decir kemari, para evitar que la sachavaca escuche y huya.

kaavintsatagantsi vt. {ikaavintsatakeri} reírse de alguien. Ipatimatanakeri ige toro ikaavintsanatakeri apa ineakerira panikya inkentakeri. El toro estaba persiguiendo a mi hermano, y mi papá se reía de él viendo que casi lo iba a cornear. V. kaagantsi1; -vintsa 4.8.3.6.

kaavonaatagantsi 1vt. {iokaavonaatakeri} hacer caerse al agua con todo y ropa. Yogari koki iokaavonaatakeri itomi ikatsaavetanakarira iriatakemera intati. Mi tío hizo caer a su hijito al agua con todo y ropa cuando lo llevó de la mano queriendo cruzar al otro lado (del río). 2vr. {iokaavonaataka} caerse al agua con todo y ropa. Ikenavetanakara icha otsapiaku nia ikoriankaatanake iokaavonaataka maganiro. Mi hermanito estaba andando al canto del río, cerca de la orilla cuando se resbaló y se cayó al agua con todo y cushma. V. okaatagantsi; -vonaa Apén. 1; chovuvonaatagantsi.

kachantáiri m. esp. de abeja negra de tamaño mediano. [‣ Viven en los huecos de los árboles; su miel es dulce.]◊ A veces se usa la cera que producen en la confección de flechas en vez de tsineri. Se dice que son bravas, porque pueden seguir a la gente cuando ésta pasa por el lugar donde están; también se dice que llaman a la lluvia cuando tienen sed.

kaemagantsi 1vt. {ikaemakeri} invitar; llamar. Ikantiro itsinanete: “Kaemero pishinto kara”. Okaemakero okantiro: “Taina”. “Llama, pues, a tu hija”, (cuentan que) le dijo a su mujer. “Ven”, le dijo llamándola. Impogini iokanakero ojime, sa okaemairotyo iniro, otarotari. Más luego, su esposo la abandonó, así que su mamá la invitó (a vivir con ella), porque la quería mucho. ◊ Tradicionalmente, se usaba la forma recíproca ikaemavakagaigaka para referirse a la costumbre de reunirse entre hombres, cada uno llevando algo de lo que tenía, y si no tenía nada para llevar, no importaba. Comían juntos sentados en círculo alrededor de los platos de yuca y carne de los cuales todos se servían sacando pedacitos. También se usaba el término kaemagantsi para referirse a invitar a alguien a comer del mismo plato en que uno comía. Kitena shima kara nonkaemakerira koki. Sírveme pescado para comer junto con mi suegro (del mismo plato). 2vi. {ikaemake} chillar, gemir fuerte, gritar. Ogatyo ikenake ikaemanakera otomi: “¡Eeeeee, inaaa, apaaa, tainakariooo isaatakeri igeee!” (Cuentan que) inmediatamente su hijo comenzó a gritar: “¡Eeeeee, mamáaa, papáaa, vengan rápido lo ha quemado con agua caliente a mi hermanooo!”

kaentagantsi 1vt. {ikaentakeri} rascar; irritar, dar picazón o comezón. Ikaentakeri ige kaento ikaemavavagetaketyo sagiteniku tera irimage. (Los pelitos) de la oruga kaento irritaron (la piel de) mi hermano, y gritó toda la noche sin poder dormir. 2vr. {ikaentaka} rascarse; tener escozor, tener comezón. Yagavonkititakeri novisarite tsomiri. Inkaara tsitenigetiku ¡tyarika!, teratyo irimage, onti ipitake ikaentakara soa soa soa. Mi nieto tiene hongos en los pies. Anoche ¡qué terrible!, no pudo dormir, (y toda la noche) se la pasó rascándose mucho soa soa soa.

kakiagantsi vi. {ikakiake} estar sano/a, tener buena salud, estar de buena salud; recobrar la salud. Kantanaaniroro otimaira nevatyage iniroku osekatavagetanaara okakianaira omarapagetanaira. Mi nuera siguió viviendo con su madre, recuperó el apetito, recobró la salud y se puso gorda otra vez. • También se usa este término para referirse a plantas, árboles, etc. Antari noatira inkenishiku, nopokaira nokenai itsamaireku ige noneanakero ishinkine ¡ojojoo, ontiratyo kara!, kantankicha tera onkakie, terorokari ametemparo kiraapatsari kipatsi. Cuando fui al monte, al regresar vine por la chacra de mi hermano y vi su maíz, ¡qué increíble, qué cantidad tiene!, pero no está desarrollando bien sino que está raquítico, probablemente no se acostumbra en terreno rojizo.